Trường Cao đẳng sư phạm (CĐSP) Đông Dương được thành lập vào năm 1917 với mục tiêu đảm bảo việc giảng dạy trong các trường trường học và bổ sung cho sự thiếu hụt số lượng giáo viên đến từ Pháp tại Đông Dương. Trường gồm hai ban là Văn học và Khoa học. Trong những năm đầu tiên thực hiện giảng dạy, trường đã gặp nhiều khó khăn, cụ thể là thiếu giảng viên và phương tiện giáo dục. Sinh viên CĐSP Đông Dương lúc bấy giờ chủ yếu là sinh viên Việt Nam, số lượng sinh viên Lào, Campuchia rất ít. Khóa đầu tiên của trường chỉ tuyển sinh được 20 sinh viên. Ban đầu Trường CĐSP Đông Dương chưa thật sự là trường Cao Đẳng khi sinh viên theo học là những người có bằng trung học. Đến tận năm 1932, trường mới trở thành trường cao đẳng thực sự khi tuyển học sinh đã có bằng tú tài (giống tốt nghiệp cấp 3 hiện nay). Nhưng không may mắn, theo chính quyền giải thích, vì lý do thiếu hụt ngân sách, trong bối cảnh khủng hoảng toàn cầu, kể từ năm học 1931-1932 số lượng tuyển sinh rất hạn chế, giảm xuống còn 4 vào năm 1931 và tương tự vào năm 1932. Năm học 1934-1935, trường không tuyển thêm sinh viên mới nữa. Những sinh viên đang học sẽ tiếp tục cho đến hết khóa, khi đó trường sẽ dừng hoạt động.

Chương trình đào tạo của trường CĐSP Đông Dương gồm 3 năm học gồm những môn riêng biệt cho 2 ban và một số môn chung.

 + Một số môn học chung của 2 ban có thể kể đến như Tâm lý học ứng dụng giáo dục; Xã hội học ứng dụng giáo dục; Giáo dục học đại cương; Quản lý học đường và bổn phận nghề nghiệp; Vệ sinh học đường; Ngữ âm học và biểu đạt ngôn từ. 

 + Những môn học đặc thù của Ban Văn học:  Ngôn ngữ và Văn chương Pháp; Nghiên cứu tác phẩm; Thực hành sư phạm (làm bài luận, bài thuyết trình, bài giảng ); Ngôn ngữ và Văn chương Đông Dương; Cổ văn Viễn Đông; Lịch sử; Địa lý.

 + Những môn Ban Khoa học: Toán học; Vật lý; Hóa học; Thực hành Sinh học; Thực vật học; Địa chất và Khoáng học, Thiên nhiên học. (Các môn học cả lý thuyết và thực hành).

Trường Cao đẳng Sư phạm (Ecole supérieure de pédagogie): Danh sách 14 thí sinh đã đậu kỳ thi tốt nghiệp (Khoá 1,  1917-1920)1. Ảnh: L’Écho annamite, n° 40, 12 juin 1920, p. 2. (Báo L’Écho annamite, số 40 ngày 12.06.1920.

Sự tiến bộ trong công tác giảng dạy ở trường CĐSP Đông Dương là đưa vào những môn học thuộc về nghiệp vụ sư phạm, khoa học giáo dục, khoa học sư phạm dành cho tất cả sinh viên của trường, có cả lý thuyết và thực hành. Những môn nghiệp vụ này đã thu hút cả những sinh viên người châu Âu tại Đông Dương đến học để cải thiện năng lực sư phạm. Trường CĐSP Đông Dương không chỉ đào tạo nhân sự Đông Dương lành nghề mà còn nâng cao trình độ cho nhân sự người Âu bằng việc đảm bảo cho họ một lý thuyết nghề nghiệp, cái mà họ vẫn còn hoàn toàn thiếu. Một số tài liệu ghi nhận có 13 phụ nữ Châu Âu tham gia dự thính tự do các môn Tâm Lý học và Sư Phạm ở Trường CĐSP Đông Dương.

Chia sẻ đến từ những cựu sinh viên thể hiện cách giảng dạy tiến bộ của Trường CĐSP. Theo ông Hoàng Ngọc Phách: “Những môn học ở đây (CĐSP) như văn, sử, địa, chúng tôi đã học ở trung học, không có gì mới lạ lắm, chỉ là sâu rộng hơn mà thôi, nhưng môn triết thì thật mới”. “Lúc bấy giờ, nhiều người trong chúng tôi đều nhìn thấy ở văn học Pháp một tư tưởng tiến bộ và rất nhiều tiếng nói phong phú, đa dạng, có lợi cho phát triển văn học Việt Nam. Có người đã nói: Thực dân xâm lược pháp thì nên đánh đuổi đi, nhưng văn học Pháp thì nên giữ lại”. Theo như hồi ký của Đặng Thai Mai, sinh viên khóa 8, 1924-1927: "Hồi ấy, khóa học của Trường Sư phạm chỉ kéo dài trong ba năm, mỗi năm mỗi lớp chỉ tiếp nhận trong ngoài hai mươi sinh viên, và chương trình học một tuần trong ngoài hai mươi giờ. Về khoa văn, ngoài giáo trình giáo dục học, chúng tôi còn phải giải quyết một thời khóa biểu khá nặng: Việt văn, Pháp văn, Triết học, Giáo dục học, Địa lý, Lịch sử. (….). Trọng điểm cố nhiên là văn học phương Tây, thời kỳ cổ điển Hy-La đến thế kỷ XX. Văn học phương Đông được giảng kèm qua giáo trình văn học Việt Nam, qua lịch sử văn hóa Ai Cập, Ấn Độ, Trung Quốc, Nhật Bản. Lịch sử văn học phương Tây gồm hai bộ phận, văn bản học và lịch sử văn học. Giáo trình bộ môn văn học được phối hợp với hai bộ môn triết học và lịch sử chính trị thế giới”. Chương trình đào tạo của Trường CĐSP giúp sinh viên có cơ hội tiếp xúc với sự phong phú của các học thuyết, hệ tư tưởng chính trị xã hội phương tây. Dù chưa mang tính hệ thống, nhưng trong bối cảnh thuộc địa, việc tiếp xúc này là một dịp tốt để mở mang tư tưởng. Chương trình dạy học là sự giao thoa giữa các nền văn hóa Đông Tây, cũ mới. Một giáo sư người Việt duy nhất của Trường CĐSP: nhà giáo Bùi Kỷ hay còn gọi là người là “ Hán Pháp tinh thông” vì cụ đã đậu cử nhân rồi phó bảng và sang đó du học Pháp cũng tham gia giảng dạy cho sinh viên Việt văn. Giáo sự Đặng Thai Mai chia sẻ; “ Với cụ Bùi Kỷ, trường Cao đẳng Sư phạm trong thời gian ba năm, chúng tôi có thể học tập và nghiên cứu văn học Việt Nam một cách có hệ thống.”

Về phương pháp giáo dục, ý kiến đánh giá nhìn chung cho thấy ngoài việc giảng dạy trên lớp, các giáo sư còn nhấn mạnh việc tổ chức tự học, tự nghiên cứu. Theo ông Đặng Thai Mai, “Để bổ sung cho giáo trình, các giáo sư đã phân công cho sinh viên một số đề tài để làm thuyết trình. Hồi ấy thư viện Trung ương được trang bị khá đầy đủ và tương đối kịp thời để cung cấp báo chí và thư tịch mới xuất bản bên Pháp. Chương trình được bố trí khá hợp lý”. Qua tìm hiểu cho thấy, những khóa đầu, sinh viên được làm khóa luận tốt nghiệp ra trường. Ngày nay có thể tìm thấy trong tạp chí Hội Trí tri đăng bài luận tốt nghiệp của cụ Lê Thước là sinh viên khóa hai của trường, về lịch sử giáo dục nho học.

Khóa đầu tiên của trường với 20 sinh viên đầu vào đã có 14 sinh viên tốt nghiệp vào năm 1920, trong đó có bốn người ban sư phạm văn và 10 nguời ban sư phạm khoa học. Theo báo cáo của chính quyền, những bài luận tốt nghiệp của khóa đầu này được khen gợi cả về nội dung và văn phong.

Vai trò của người giáo viên rất quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng giáo dục của nhà trường. Chính quyền Pháp tại Đông Dương đã có biện pháp cụ thể, hiệu quả để nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông, trong đó có việc đào tạo giáo viên trung học. Một số thầy được đào tạo từ trường CĐSP Đông Dương, sau này là những nhà trí thức nổi tiếng có nhiều đóng góp cho khoa học và giáo dục nước nhà như các thầy Dương Quảng Hàm, Lê Thước, Đặng Thai Mai, Phạm Thiều, Cao Xuân Huy, Ca Văn Thỉnh, Hoàng Minh Giám, Nguyễn Lân…

Nguồn: Theo Lê Xuân Phán, tạp chí Tia Sáng (https://tiasang.com.vn/)